Deli, Delilik ve Toplum

Şehrimizde, köyümüzde, mahallemizde hepimiz en az bir kere bir “deli”ye rastlamışızdır. Rastlamışızdır çünkü kültürümüz gereği, onları toplumun bir parçası olarak görebilir ve olduğu gibi kabul edebiliriz. Hatta bu norm dışı insanlarla yaşamaya alışığızdır çoğunlukla. Avrupa kültürlerinde, genelde görmezden gelinen, yokmuş gibi davranılan, yaklaşmaktan korkulan hatta Ortaçağ Avrupa’sında eziyet edilen bu insanlarla, bizler aksine konuşur, dertleşir, eğleniriz hatta bazen onlara akıl bile danışırız. Onların farklılıklarını hoş görebilmiş ve onları birer birey olarak kabullenmişizdir. Bu bir tesadüf değildir elbette. Yüzlerce, binlerce yıl boyunca oluşagelen ve toplumsal miras olarak kuşaktan kuşağa aktarılan kültür bunu getirir. Bu aktarım ve kültür içinde bizler yani “norm içinde kalan insanlar” yüzyıllar boyunca delilerin kendine has özelliklerini, yaşama biçimlerini benimsemiş, kabul etmiş ve hatta onlarla etkileşime geçmiş bir şekilde varlığımızı sürdürmekteyiz. Süregelen bu durumun en güzel göstergesi, tüm kültürel aktarımın sembolleşmiş hali olan dildir. Kuşak aşkın aktarım bağlamında delilerin yer ve önemini, kullandığımız dile ve sembollere bakarak bile anlamamız mümkündür.

“Deli” kelimesi, Türkçe’de eski çağlardan bu yana kullanılan bir kelimeydi. (Batı Türkçesi, Doğu Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Anadolu Türkçesi, Kazak Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi) Türk mitolojisinde ve İslamiyet kabul edildikten sonra da delilerin ismi ve yeri vardı. Teli, delü, telü, tilbe, tilber, tilve, divana, telba, cini gibi kelimelerle nitelendirilen deliler, atasözü ve deyimlerde de sıkça yer almalarıyla toplumdaki büyük ve kabul edilen yerlerini bu zamana kadar korumuşlardır. Örneğin, “Köy delisiz, dağ çalısız olmaz” sözü onların sosyal hayatın bir parçası olma özelliklerini, “Koyverin deliyi boylasın Bolu’yu” sözü, gezer halde bulunmalarını gösteren atasözleridir. Örnekleri çoğaltmak mümkündür.

Deliler, gerçeklik sınaması büyük oranda bozulmuş ama gerçek yaşamdan da tamamen kopmamış psikoz hastalarıdır. Kendilerine ya da çevreye zarar vermedikleri, ölümcül veya yaralayıcı saldırganlıkları olmadığı ve güvenliği tehdit etmedikleri için toplumla uyum içinde yaşayabilmektedirler. Genellikle bir takıntıları yani obsesyonları hatta kompülsif davranışları bulunmaktadır, alkol bağımlılığı onlarda sıkça görülür. Bazıları çabuk sinirlenebilir ve saldırgan olabilir, fakat herhangi bir tehditle karşılaşmadıkları sürece zarar verici olmazlar. Genellikle gezici halde bulunurlar, çok yürürler. Kendilerine has giyim tarzları vardır. Onlara verilen kıyafetleri çok çabuk kabullenmez, kabullense bile kendi tarzına uygun hale getirir ve kullanırlar. Çoğu sabit bir yerde yaşamayı sevmez. Çoğu kaldıkları derme çatma evlerini yakarlar. Deliliğin kalıtsal bir yanı olsa da, kimi yaşadığı travmatik bir olaydan etkilenerek, kimi alkol ve uyuşturucu gibi tetikleyicilerden dolayı psikoza girmiş olabilir. Bazı delilerin nidalarına baktığınızda, birine ya da bir duruma sitem edip kızdığını, bir olaya saplandığını gözlemleyebiliriz. Bütün bunlara rağmen norm dışı davranışları, onların toplum dışına itmemiştir, hatta kendilerine has bir uyum sağladıkları da gözlenebilmektedir. Eski çağlardan bu yana, onlara atfedilen bir takım özellikler ve görevlerin olması da bunu destekler niteliktedir. Örneğin, Şamanizm ve Gök tanrı dinlerinde, delilerin metafizik kavramların etkisinde olan kimseler olduğuna inanılır; falcılık, gelecek görme, kurşun dökme ve uğursuzluktan koruma, hekimlik ve kötü ruhların kovulması gibi misyonlar yüklenirdi. Yani eski çağlardan beri toplum içinde yerleri ve görevleri vardı. İslami kültürde ise Allah aşkından ötürü aklını kaybetmiş insanlar olarak “mecnun” diye anılırlardı. Eskiden bu yana delilerin bir takım özellikleri ise tamamen uyumlu, hatta ideal olarak da görülmektedir. Örneğin, deliler, dedikodu yapmaz, yalan söylemez, hırsızlık yapmaz, ırz düşmanlığı yapmaz (yaptıkları bazı cinsel içerikli hareketler çoğunlukla ırz düşmanlığı amaçlı değil dürtü kontrolünün azlığındandır), toplumu eğlendirir, küçük şeylerle mutlu olur, menfaat ilişkisi kurmazlar, hatta bazen dert dinlerler. Bu yönleriyle de toplumca saf ve temiz görünürler hatta özgür yaşantıları, özenilen bir durumdur. Bir yönüyle belirsizlikleri ve kestirilemeyen davranışları insanlarda korkuya da neden olabilir.

Sonuçta, “delilik” ve “deli” ayrı ayrı herkesin zihninde başka tanımlarla ve deneyimlerle konumlanmış olsa da, içinde yaşadığımız zengin kültürün, toplumda onlara da azımsanmayacak kadar büyük bir yer açtığını söylemek mümkündür. Umut ederim ki özünde her ırka, her dine, her renge, her yaşa ve yaşantıya yer açmayı bilen bu kültür nefretle ve aşağılanmayla değil, hoşgörü ve kabulle yüzyıllar boyu değerlerini koruyarak varlığını sürdürür.